प्रेस स्वतन्त्रताको दायरा : नेपालको पत्रकारिता कुन मोडमा छ ?

वैशाख २० ,

आज विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस। संसारभर पत्रकारहरूको निष्पक्ष अभिव्यक्ति र नागरिकको सूचना पाउने अधिकारलाई स्मरण गर्ने दिन। तर नेपालका पत्रकारहरूले यो दिन खरो उत्सवभन्दा पनि कठोर आत्ममूल्यांकनका रूपमा मनाउनुपर्ने परिस्थिति निर्माण हुँदै गएको छ।

संविधानले सुनिश्चित गरेको प्रेस स्वतन्त्रता व्यवहारमा कति सुरक्षित छ? के पत्रकारिता राज्यको चौथो अंगको रूपमा स्वतन्त्र र सशक्त छ? यी प्रश्नहरूले हाम्रो प्रेसको वास्तविक स्वरूप उजागर गर्छन्।

नेपालमा लोकतन्त्रको विकाससँगै पत्रकारिता पनि विस्तार भएको हो, तर त्यसले स्वतन्त्रताको स्वाद सधैं चाख्न पाएन। कुनैबेला राज्यद्वारा खुलेआम सेन्सर गरिएको प्रेस आज पनि प्रत्यक्ष दबाबभन्दा पर छैन। फरक यत्ति हो— आज दबाब 'प्रत्यक्ष' भन्दा बढी 'अदृश्य' ढंगले आएको छ।

पत्रकारमाथिको आक्रमण, धम्की, सामाजिक अभियोग, राजनीतिक पूर्वाग्रह, विज्ञापनको असमान वितरण, सञ्चारगृहप्रतिको अविश्वास, र सत्तासीन समूहहरूद्वारा गरिने ‘नियन्त्रित पहुँच’ आज प्रेस स्वतन्त्रताको मूल चुनौती बनेका छन्।

त्यसैगरी, स्व-सेन्सरशिप (आफैँले लेख्न डराउनु) को प्रवृत्ति झन् भयावह रूपमा फैलिँदै गएको छ। पत्रकारहरू आलोचनात्मक सामग्री लेख्दा उनीहरूलाई लक्षित गरेर फौजदारी मुद्दा लगाइने, चरित्र हत्या गरिने वा पेशागत असुरक्षा सिर्जना गरिने जस्ता घटनाहरू आम बनिरहेका छन्।

यस सन्दर्भमा राज्यको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ। संविधानको मौलिक हकमा प्रेस स्वतन्त्रता उल्लेख गर्नु मात्र पुग्दैन; त्यसको कार्यान्वयन र सुरक्षामा राज्य गम्भीर हुन जरुरी छ। प्रेसलाई आफ्नो काम गर्न दिइनुपर्छ, तर जिम्मेवारीका साथ। त्यो जिम्मेवारी पत्रकार स्वयंका लागि पनि उत्तिकै जरुरी छ। तथ्यमा आधारित, निष्पक्ष, सत्यनिष्ठ पत्रकारिता मात्रले प्रेस स्वतन्त्रताको सार्थक प्रयोग सम्भव बनाउँछ। पत्रकारिता जनताको आवाज हो— न त सत्ताको भर्याङ्, न त विपक्षको मुखपत्र।

प्रेस स्वतन्त्रताको एउटा महत्वपूर्ण अंश भनेकै सम्पादकीय स्वतन्त्रता हो। तर नेपालमा अधिकांश मिडिया हाउसहरू कुनै न कुनै राजनीतिक, व्यापारिक वा पारिवारिक समूहद्वारा सञ्चालित छन्।

यसले समाचार चयनदेखि लिएर शीर्षक राख्ने र प्रस्तुतिका शैलीसम्ममा स्वार्थ हावी हुने अवस्था सिर्जना गरेको छ।

प्रेस व्यवसायको बजारमुखीकरणले पत्रकारलाई रिपोर्टरभन्दा पनि कन्टेन्ट उत्पादक बनाइदिएको छ। समाचारको मूल्य सूचना हैन, 'हिट्स' बन्न थालेको छ। यस्तो स्थितिमा जनउत्तरदायी पत्रकारिता गर्न सकिने अवस्था कमजोर बन्दै गएको छ।

नेपालका पत्रकारहरूले इतिहासमा निकै गाह्रो समय पार गरेका छन्। राजा र रणदीपहरूदेखि विद्रोही र व्यवस्थासम्म। तर आज जुन खालको प्रवृत्ति मौलाउँदै छ— त्यो सजिलो छायाँ होइन।

नेपालको संविधान २०७२ को धारा १७, १९ र २७ ले व्यक्तिको अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, प्रेस स्वतन्त्रता र सूचनाको हकलाई मौलिक अधिकारका रूपमा सुनिश्चित गरेको छ। तर यो कानुनी सुनिश्चितता व्यवहारमा कत्तिको प्रभावकारी छ भन्ने प्रश्न बारम्बार उठ्ने गर्छ। प्रेस स्वतन्त्रता भनेको केवल राज्यद्वारा सेन्सर नगर्नु मात्रै होइन, पत्रकारले आत्मविश्वासका साथ अनुसन्धान गर्न, गम्भीर विषयमा लेख्न, सत्ता र सत्ताका शक्तिकेन्द्रहरूलाई प्रश्न गर्न सक्ने वातावरण हो।

त्यसै नेपालको पत्रकारिता क्षेत्रमा महिलाहरूको सहभागिता बढ्दो क्रममा भए पनि उनीहरू निर्णय तहमा पुग्न सकिरहेका छैनन्।

महिला पत्रकारहरू रिपोर्टिङको क्रममा दुर्व्यवहार, यौन उत्पीडन, तल्लो पार्ने व्यवहार, र कैयौं अवस्थामा संगठनभित्रै उपेक्षा र तिरस्कार झेल्न बाध्य छन्।

लैङ्गिक दृष्टिकोणबाट पत्रकारिता अझै पुरुषकेन्द्रित रहेको यथार्थले समावेशी पत्रकारिता विकासको प्रयासलाई कमजोर बनाइरहेको छ।

प्रत्येक वर्ष Reporters Without Borders (RSF) ले प्रकाशन गर्ने प्रेस स्वतन्त्रताको सूचकांकमा नेपालको स्थान कहिले उकालो कहिले ओरालो लागिरहन्छ। सन् २०२४ को रिपोर्ट अनुसार नेपाल विश्वका १८० देशमध्ये ७५ औं स्थानमा छ। यो संख्या हेर्दा तुलनात्मक रूपमा राम्रो लाग्न सक्छ, तर यो स्थान स्थिर छैन। प्रेस स्वतन्त्रता कमजोर हुन सक्ने खतराहरू सधैं सतहमा छन्, जुन सानो नीतिगत निर्णयले पनि बिगार्न सक्छ। त्यसैले प्राप्त स्वतन्त्रतालाई निरन्तर बचाउन र सुदृढ गर्नुपर्छ— नत्र हाम्रो स्वतन्त्रता कागजमै सीमित हुने खतरा रहन्छ।

दृष्टान्तस्वरूप, उच्च तहमा रहेका व्यक्तिहरूका भ्रष्टाचार, गम्भीर नीति त्रुटि, सुरक्षा निकायका कार्यशैली, वा संगठित आपराधिक गिरोहको भण्डाफोर गर्ने पत्रकारहरूलाई धम्की, सामाजिक आक्रमण, कानुनी झमेला, विज्ञापनको बहिष्कार, यहाँसम्म कि ज्यानमारा हमला भोग्नुपरेको छ।

आजको दिन पत्रकारिताको आत्ममूल्यांकनको पनि समय हो। हामी किन लेख्छौँ? को लागि लेख्छौँ? सत्य लेख्दा कति सुरक्षित छौँ? अनि प्रेस स्वतन्त्रताको नारा केवल दिवसमा सीमित रहन्छ कि व्यवहारमा पनि बोकिन्छ?

प्रेस स्वतन्त्रता भनेको केवल पत्रकारको हक होइन— त्यो नागरिकको सूचना पाउने अधिकारसँग जोडिएको साझा मूल्य हो। त्यसैले यसको संरक्षण सबैको दायित्व हो— राज्यको, समाजको र पत्रकारिताको पनि।

ब्राइटर खबर यो दिवसमा प्रेस स्वतन्त्रताको मर्मलाई स्मरण गर्दै सत्य, निष्पक्ष र उत्तरदायी पत्रकारिताप्रति प्रतिबद्ध रहने दृढता व्यक्त गर्दछ।